Hoe QAnon kritische vragen over kindermisbruik overschaduwt

‘Satanistische pedofielensekte gerund door wereldleiders’

QAnon is een samenzweringstheorie waarin wordt verondersteld dat de huidige Amerikaanse president Trump in het geheim oorlog voert tegen een satanistische pedofielensekte. De sekte zou worden gerund door een groot deel van ‘de elite’, waaronder Amerikaanse politici als Hillary Clinton en Joe Biden, wereldleiders, CEO’s uit het bedrijfsleven en de mediaprominenten.

De theorie ontstond in 2017 op het extreemrechtse forum 4Chan. Daar postte een anonieme gebruiker een reeks berichten waarin hij vertelde over een wereldwijde elite die kinderen ontvoert, om vervolgens hun bloed te drinken, waardoor zij jong blijven en langer kunnen leven. De gebruiker beweerde een hoog geplaatste staatsfunctionaris te zijn en sloot steevast zijn berichten af met de letter ‘Q’. Of dit steeds dezelfde gebruiker was of dat het om meerdere personen ging, is niet bekend.

Razendsnelle wereldwijde opmars

Het geloof in QAnon neemt razendsnel toe. Waar het voorheen om een klein groepje extreemrechtse Amerikanen ging, heeft QAnon zich inmiddels wereldwijd verspreid. Vorige maand was er op het Malieveld zelfs een demonstratie waar Nederlandse aanhangers zich verzamelden. Wat zegt het over een westerse samenleving dat een theorie die zo extreem, vergezocht en bizar is, toch relatief veel aanhangers weet te genereren? “Het zegt dat er veel wantrouwen in de samenleving is”, aldus Jelle van Buuren, universitair docent aan de Universiteit Leiden en gespecialiseerd in complottheorieën. “Maar QAnon speelt natuurlijk ook met de afschuw die kindermisbruik bij iedereen oproept. Dat raakt mensen en het heeft ook een sensationeel tintje: de elite die kinderen misbruikt en satanistische rituelen uitvoert. Daar kun je lekker bij huiveren en heel boos over worden – en dat betekent dat jij aan de goede kant kunt staan.”

Waar ligt de macht?

Complottheorieën, zo ook QAnon, gaan dan ook vrijwel altijd over macht en dan vooral machthebbers, benadrukt Stef Aupers, cultuursocioloog en hoogleraar mediacultuur bij KU Leuven. “Elke complottheorie geeft een antwoord op de vraag waar de macht ligt. Dat betekent dus ook dat het te maken heeft met een breder maatschappelijk probleem, namelijk dat het voor gewone burgers steeds moeilijker is om een beeld te vormen van wie de macht heeft en hoe die wordt uitgevoerd.”

Volgens Auper is de huidige Nederlandse politiek steeds Europeser en mondialer geworden, waardoor de macht steeds onzichtbaarder wordt. “Complottheorieën geven daar invulling aan en dan kan het alle kanten op gaan. QAnon is daar dan ook een perfect voorbeeld van. Voor de een zijn de machthebbers een stel satanisten, voor de ander weer pedofielen en weer anderen denken dat het aliens zijn. Je kunt wel zeggen: ‘die mensen zijn gek’, maar uiteindelijk gaat het om een fundamenteel probleem, namelijk dat men niet meer weet waar de macht ligt, wat leidt tot dit soort fantasieën.”

‘Neergezet als gekkie en monddood gemaakt’

Het gevaar van een complottheorie als QAnon zit hem ook in het in de weg liggen voor legitieme, kritische vragen over dubieuze zaken, terwijl er wel degelijk aanleiding kan zijn voor vraagtekens. “Het is een risico dat wanneer die complotten totaal uit de bocht vliegen, het onderliggende probleem wat daarmee wordt aangesneden ook de bocht uit vliegt. Terwijl het soms juist niet om een denkbeeldig risico gaat”, stelt Van Buuren.

Censuur op YouTube

Radioprogramma Argos kwam afgelopen zomer met een uitgebreid onderzoek naar ritueel misbruik in Nederland. Klinkt als een complottheorie, maar de onderzoeksresultaten waren schokkend en leidden zelfs tot Kamervragen.

Veel kritische geluiden worden dan ook vaak offline gehaald, wanneer deze het stempel complottheorie opgedrukt krijgen, zoals bij het account van Lange Frans. Dat is geen goede ontwikkeling, vindt Van Buuren. “Ik ben tegen censuur, en zeker als het niet een rechter is die beslist dat iets verboden mag/moet worden, maar een commercieel mediaplatform. Bovendien bevestigt het de complotdenkers alleen maar in hun eigen gelijk: ‘zie je wel, je mag niets meer zeggen, er is censuur in Nederland’.”

Op die manier kan het fenomeen van complottheorieën dus gaan tegenwerken, omdat het in de weg gaat liggen voor degelijke onderzoeken. “Je kunt zo een kritisch verhaal of vervelende vragen van tafel vegen door te roepen: ja, maar dat is een complottheorie. Als je dat woord gebruikt, is dat nooit een compliment en word je bij voorbaat voor gek verklaard. Het is dus ook een krachtig middel om iemand meteen monddood te maken."

Tegenstrijdige groepen verenigen zich in afkeer overheid

Complottheorieën zijn iets van alle tijden, maar sinds de coronacrisis lijken ze relevanter en populairder dan ooit. Is er een verband of speelt er meer? “De coronacrisis speelt absoluut een grote rol, maar het heeft ook te maken met mediadynamiek: omdat complottheorieën meer zichtbaar worden via social media, wordt er ook door andere media meer aandacht aan besteed en dat heeft een zelfversterkend effect – we hebben het er nu met elkaar veel over.”

Social media zorgen ook voor een andere opvallende ontwikkeling. Het sentiment dat heerst rondom QAnon past binnen een breder patroon wat je terugziet in de meeste complottheorieën: een afkeer tegen de overheid, tegen de gevestigde orde. Die afkeer maakt dat steeds vaker groepen - die normaliter lijnrecht tegenover elkaar staan - elkaar weten te vinden in hun wantrouwen tegen de overheid. Hierbij is steeds vaker sprake van een overlap tussen extreemrechtse figuren en jonge, multiculturele vloggers en rappers, die sceptisch zijn over het coronabeleid en daarnaast uiteenlopende complottheorieën, waaronder een theorie als QAnon, omarmen.

Twee groepen die in eerste oogopslag weinig affiniteit met elkaar hebben, trekken samen op in hun afkeer voor de overheid en scepticisme omtrent het coronabeleid. Rechtse commentatoren die voorheen hun uitzendingen voornamelijk vulden met anti-immigratieretoriek en ander extreemrechts gedachtegoed, winnen met hun anti-coronageluid en QAnon-theorieën ineens veel populariteit bij een compleet andere doelgroep dan zij normaal bedienden.

Dit alles wordt versterkt door steun vanuit onverwachte hoek, namelijk vloggers en rappers. Zo schoof vlogger Tisjeboyjay recent aan bij het FvD-journaal, om daar zijn ongenoegen te uiten over het coronabeleid. Bizzey spreekt openlijk zijn steun uit voor de coronakritische FvD-politicus Wybren van Haga. Tevens schoven ze allebei aan bij QAnon-aanhanger Lange Frans om daar diverse complottheorieën door te nemen.

'Behoorlijk verwarrend'

Een opvallende ontwikkeling, vindt ook Van Buuren. “Wat we nu zien, is behoorlijk verwarrend, omdat allerlei groepen en individuen die anders niets met elkaar te maken hebben – of juist hele andere opvattingen hebben – samenkomen in hun wantrouwen tegen de overheid en het coronabeleid. Je zag het letterlijk op het Malieveld: hippies naast Gele Hesjes, spirituelen naast hooligans, party people naast extreemrechts, een paar verloren linkse activisten, leden van motorclubs, fundamentalistische Christenen, noem maar op. Het laat zien hoe groot het wantrouwen is; maar het laat ook zien hoe flinterdun sommige politieke opvattingen zijn geworden – meer emotioneel dan goed doordacht.”

Toch leveren die geluiden vaak ook kritiek op. Tisjeboyjay kwam met een uitgebreide podcast waarin hij inging op de kritiek die hij kreeg naar aanleiding van zijn bezoek aan FvD. Bizzey kreeg veel kritiek te verduren op zijn #ikdoenietmeermee-actie en bood daarna openlijk zijn excuses aan. “Hoe extreem of raar de ideeën ook zijn die nu soms de ronde doen, je ziet ook een jonge generatie die misschien wel voor het eerst van hun leven de straat opgaat en zich met politiek bezighoudt. Dat gaat altijd met vallen en opstaan – het is ook een leerproces en een bewustwordingsproces. Juist daarom moet de discussie gevoerd worden.”

Een kritisch coronageluid binnen een rechtse partij als FvD betekent niet dat andere uitspraken (“ik wil dat Europa dominant blank blijft”) van partijpolitici ineens teniet worden gedaan. “Je kunt pakweg Tisjeboyjay dan ook gewoon vragen waar hij in hemelsnaam mee bezig is, zonder hem weg te zetten als een gekkie. Gewoon vragen: denk je nu echt dat FvD in jou geïnteresseerd is en voor dezelfde dingen staat als waar jij je druk over maakt?”

Hedendaagse nieuwconsumptie versterkt complotdenken

Ook de hedendaagse nieuwsconsumptie zorgt voor het aanwakkeren van complotdenken bij veel jongeren. “De nieuwe generaties zijn groot geworden met hun eigen informatiebronnen en communiceren heel veel en heel snel met elkaar. Ze kijken veel minder naar de gevestigde media, zoals kranten of het journaal, en organiseren liever zelf iets dan dat ze gaan zitten wachten op politici of bestuurders”, aldus Van Buuren.

Een betere relatie tussen de politiek en jongeren kan dan ook een grote rol spelen in de afbouw van het complotdenken onder hen. “De afstand tussen jongeren en politiek is groot, evenals het wantrouwen in officiële instanties. Wat dat betreft is het ontzettend belangrijk dat mensen met invloed op jongeren, of media die hen bereiken, ze juist aansporen kritisch te zijn – niet alleen op de gevestigde media, maar ook op hun eigen informatiebronnen. Op die manier neem je jongeren serieus: het is prima dat je zo kritisch bent op het NOS-journaal, maar hoe betrouwbaar zijn je eigen bronnen dan? Kijk je daar net zo kritisch naar?”

‘Blijf kritisch, maar scherp op je bronnen’

Van Buuren denkt dat het complotdenken dan ook - tot op een zekere hoogte - gezond en iets heel menselijks is. “Het is goed om je een beetje af te zetten, dat houdt je scherp en is iets wat met elke generatie terugkomt. Het is een beetje spannend om een complot te ontrafelen. Het wordt pas lastig als het overslaat in iets waar je wel bedenkingen bij kunt hebben en dat zie je nu in de discussie over een theorie als QAnon.”

Zeker bij video’s van YouTubers kun je vraagtekens zetten bij de drijfveer achter het naar buiten brengen van bepaalde theorieën, benadrukt Aupers. “Ik denk dat er zeker bij die YouTubers een heel duidelijk besef is dat dit soort theorieën een bepaald publiek bereiken. Deze mensen zijn heel bewust van zelfpresentatie en hoe je ‘klanten’ bereikt. Je kunt afvragen in hoeverre er sprake is van een ideologische motivatie, aangezien het natuurlijk gewoon ondernemers zijn die in de eerste plaats geld willen verdienen. Het uitlichten van zulk soort theorieën is dan ook vaak onderdeel van een verdienmodel, omdat het verhalen zijn die goed in de markt vallen.”

Uiteindelijk is dat de ook de kern: kritische vragen stellen over dubieuze zaken, zoals eerder uitgelicht, zijn belangrijk, maar blijf scherp op je bronnen en de geloofwaardigheid. “Dat is echt de boodschap: blijf in godsnaam kritisch, dat is hard nodig, want er is genoeg om je over op te winden, alleen denk goed na over op welke manier je dat doet. Hoe goed zijn je bronnen en wat wil je ermee bereiken? En bovenal: laat je niet meeslepen door de agenda van een ander”, sluit Van Buuren af.

- In FunX Beseft bespreekt FunX actuele, culturele en lifestyle topics die jouw aandacht verdienen. Een groter bewustzijn voor de generatie van nu -