Machtsverhoudingen en grensoverschrijdend gedrag: "Hij zei dat niemand me zou geloven"

Machtsmisbruik

Johannes Dijkstra van Fier, het landelijk expertise- en behandelcentrum op het gebied van geweld in afhankelijkheidsrelaties, zegt dat het leven vol zit met situaties waarin je met andere mensen te maken hebt en waar je zaken van elkaar nodig hebt. "En dat is mooi. In de meeste gevallen gaat dat ook goed." Maar soms komt het voor dat mensen misbruik maken van hun macht en dat kan ervoor zorgen dat slachtoffers van grensoverschrijdend gedrag niet naar buiten durven te treden met hun verhaal.

Subtiel

In BOOS legt Willie van Berlo van expertisecentrum Rutgers uit dat macht verschillende vormen kan aannemen. "Macht kan betekenen dat je geweld gebruikt", aldus van Berlo. Maar macht kan ook subtieler zijn en dan ziet het er anders uit. "Dan heb je het meer over dat je misbruik maakt van de afhankelijkheid van iemand, of van het vertrouwen van iemand."

Afhankelijkheidsrelatie

Zo was er bij sommige verhalen die aan het licht zijn gebracht door het programma BOOS sprake van een afhankelijkheidsrelatie. Bijvoorbeeld bij de slachtoffers die te maken hebben gehad met grensoverschrijdend gedrag van Jeroen Rietbergen. Omdat hij een belangrijke rol speelt binnen het programma The Voice of Holland, is het voor slachtoffers moeilijk geweest om zich uit te spreken over zijn ongewenste opmerkingen, appjes of dickpics. "Je moest Jeroen te vriend houden. Je had hem namelijk nodig om je werk te doen", legt een anoniem slachtoffer uit.

Publieke opinie

De gebeurtenissen rondom The Voice of Holland laten zien dat er een tweedeling ontstaat in de publieke opinie. Veel mensen leven mee met de slachtoffers, maar er zijn ook veel negatieve reacties. "Sommige mensen vragen zich af waarom de slachtoffers destijds niets hebben gezegd en nu pas naar buiten treden. Er wordt zelfs geïnsinueerd dat slachtoffers zouden hebben geprofiteerd van de situatie om zo verder te komen in de talentenjacht." Dijkstra ergert zich aan dergelijke reacties, want zo simpel is het dus niet.

Wanneer is iets verkrachting?

Sommige mensen twijfelen aan de verhalen van de slachtoffers van verkrachting door Ali B. Ze vinden dat de ervaringen van de slachtoffers niet als 'verkrachting' bestempeld zouden mogen worden omdat ze hebben meegewerkt. Deze verwarring ontstaat waarschijnlijk door het stereotiepe beeld dat we van verkrachting hebben: een gillende vrouw die met veel geweld wordt aangevallen terwijl ze 'nee' roept. In werkelijkheid bevriezen slachtoffers van verkrachting vaak of werken ze maar mee omdat ze zich onveilig voelen. Bijvoorbeeld omdat de dader veel ouder, groter, sterker of op een andere manier machtiger is dan het slachtoffer. Hoe dan ook, elk geval van seks zonder duidelijk wederzijdse instemming of enthousiasme is verkrachting.

Victim blaming

Hoewel mensen vooral meeleven met de slachtoffers die hun verhaal met BOOS hebben gedeeld, zijn er dus ook mensen die de verantwoordelijkheid voor het misbruik bij het slachtoffer leggen. En dat kan andere slachtoffers demotiveren over hun eigen ervaringen met misbruik te praten. Als slachtoffer vraag je je dan af bij welke groep je omgeving hoort: bij de medelevers of bij de victim blamers?

Bang

De negentien vrouwen die bij BOOS hun verhaal hebben gedaan over seksueel ongewenst gedrag door Jeroen Rietbergen geven aan dat ze bang waren voor represailles, en dat ze mede daarom niet eerder melding hebben gedaan. De vrouwen benadrukken dat Rietbergen een machtspositie had binnen het programma. Volgens BOOS-presentator Tim Hofman beamen ingewijden dit. Daarnaast was de programmaleiding van The Voice of Holland op te hoogte van het gedrag van Rietbergen, maar werd er verder niets mee gedaan.

Twijfels

Slachtoffers van misbruik twijfelen dus vaak over het naar buiten brengen van hun verhaal. En daar kunnen veel redenen voor zijn. "Zo iemand worstelt met allerlei vragen: Was het misschien mijn schuld? Misschien heb ik het wel mis? En vooral ook: Word ik überhaupt geloofd?", aldus Dijkstra. In de uitzending van BOOS reageert John de Mol, Talpa-baas en tien jaar lang de eindverantwoordelijke voor The Voice of Holland, op het misbruik rondom de talentenjacht. De Mol noemt het een probleem dat slachtoffers van ongewenst seksueel gedrag daar geen melding van maken. Social media-gebruikers vinden dat De Mol zich daarmee ook schuldig maakt aan victim blaming.

Aangifte tegen Ali B

Een van de slachtoffers die in de aflevering van BOOS aan het woord komen, een ex-kandidate van The Voice of Holland, vertelt aan Tim Hofman dat ze na jaren twijfelen eindelijk aangifte heeft gedaan tegen Ali B. Op de vraag waarom ze het nu pas doet, zegt ze het volgende: "Ik wist dat er meer meisjes waren die door hem verkracht waren, want hij heeft gezegd dat hij dit vaker deed, maar ik heb ze nooit gevonden. Het is een grote stap om in je eentje aangifte te doen tegen iemand met zoveel geld en macht, zonder bewijs van wat er is gebeurd."

Strafbaar

De jonge vrouw geeft aan dat het volgens de wet in Nederland niet strafbaar is om seks te hebben met een meerderjarig persoon, zonder dat daar dreiging of geweld bij komt kijken. Daarom zou wat zij heeft ervaren niet als strafbaar worden gezien als ze aangifte zou doen tegen Ali B. "Maar vanwege andere aspecten heeft het OM aangegeven dat ze vinden dat het in dit geval voldoende strafbaar is. Daarom doe ik toch aangifte."

Zelfverwijt

Een grote boosdoener na zo’n traumatische ervaring is zelfverwijt. "Slachtoffers denken al heel snel dat het hun eigen schuld is en dat wordt vaak ook versterkt door de dader. Hij of zij misbruikt dat gevoel om iemand te laten twijfelen aan wat er is gebeurd.", aldus Dijkstra. Zo geeft de ex-kandidate van The Voice of Holland die aangifte heeft gedaan tegen Ali B aan dat ze nog altijd het gevoel heeft dat wat er is gebeurd haar eigen schuld is. "Ik ben bang dat ik hem vals beschuldig als ik het verkrachting noem, omdat hij misschien gaat zeggen dat dat niet is wat het was. Maar dat is wel wat het was." De ex-kandidate vertelt verder dat Ali nonchalant deed nadat het was gebeurd. "Ik vroeg hem of hij dit vaker had gedaan met andere meisjes en daar antwoordde hij op dat die dit inderdaad vaker doet. En toen vroeg ik hem of hij niet bang was dat iemand hierachter zou komen. Hij zei dat niemand me zou geloven."

Dreigement

De uitzending over The Voice of Holland laat zien hoe machtige figuren binnen de entertainmentindustrie jarenlang hun gang konden gaan, maar grensoverschrijdend gedrag en scheve machtsstructuren komen in veel meer situaties voor. Denk bijvoorbeeld aan misbruik bij afhankelijkheidsrelaties. Dat kan voorkomen bij de sportclub, op school, op het werk, in de wijk en binnen families. Er is daarbij vaak sprake van angst over de gevolgen van het naar buiten treden met je verhaal. "Ik heb wel eens verhalen gehoord over misbruik binnen families, waarbij de dader het slachtoffer bedreigde met: 'Als je dit vertelt, dan vertel ik wat je mij allemaal aandoet'. De dader draait de situatie als het ware volledig om", vertelt Dijkstra.

Baan verliezen

Zo kan het voor een dader dus makkelijk zijn om het slachtoffer de mond te snoeren. Vooral wanneer hij of zij misschien ouder is of een hogere positie heeft binnen het bedrijf waar zowel het slachtoffer als de dader werken. Als slachtoffer kun je bang zijn dat je verhaal gevolgen kan hebben voor jou en bijvoorbeeld je baan.

Maar sommige slachtoffers zijn juist bang voor de gevolgen die het voor de dader kan hebben, hoe tegenstrijdig dat ook mag klinken. Dit zag je bijvoorbeeld bij de ex-kandidate die niet over verkrachting durfde te spreken omdat het tenslotte om Ali B ging. Dijkstra noemt het voorbeeld van een persoon die misbruikt wordt bij de voetbalclub. "Naast de twijfels over het eigen oordeel, kan zo iemand ook bang zijn dat de trainer zijn of haar baan verliest door wat er is gebeurd. Daar wil je op zo’n moment misschien helemaal niet verantwoordelijk voor zijn."

Schaamte

Er heerst veel schaamte rondom seksueel geweld of grensoverschrijdend gedrag. "Mensen die het meemaken doen er eigenlijk het liefst alles aan om het onderwerp te vermijden", aldus Dijkstra. En des te langer je er niet over vertelt, hoe erger dat vermijdingsgedrag wordt. Dat vermijden gaat makkelijker wanneer je bijvoorbeeld niet meer langs de plek waar het is gebeurd hoeft te lopen, of als je de mensen die ermee te maken hebben niet hoeft te zien. "Maar als je er steeds aan herinnerd wordt, dan wordt het ondraaglijk. En vaak komen mensen dan pas in actie."

Trigger

Naast projectleider digitale zorg is Dijkstra ook teamleider bij de anonieme Chat met Fier. Daar ziet hij deze week dat slachtoffers van seksueel geweld aan hun eigen ervaringen worden herinnerd door de media-aandacht rondom The Voice. "Het gebeuren rondom The Voice of Holland en de uitgebreide media-aandacht eromheen is een trigger voor veel slachtoffers van seksueel geweld. Mensen herkennen zich in het verhaal en willen er iets mee." In de anonieme chat van Fier kunnen jongeren die te maken hebben (gehad) met (seksueel) geweld hun hart luchten bij hulpverleners die er verstand van hebben.

Advies

Als advies voor mensen die te maken hebben (gehad) met grensoverschrijdend gedrag, zegt Dijkstra het volgende: "Kijk eens rond in je omgeving of er mensen zijn die je vertrouwt en waarmee je je verhaal zou kunnen delen. Misschien heb je al hulpverlening voor iets anders. Probeer deze situatie dan ook daar bespreekbaar te maken. Ben je niet in behandeling bij een hulpverlener en vind je het allemaal heel spannend? Maak dan gebruik van de anonieme mogelijkheden om te praten over je gevoelens."

Niet jouw schuld

Door aangifte te doen, heeft de ex-kandidate van The Voice of Holland eindelijk de bevestiging gevonden dat wat er met haar gebeurd is niet haar schuld was. Aan andere slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag heeft ze dan ook de volgende boodschap: "Ook als je niet van je fiets bent gesleurd en met geweld bent verkracht, sta je nog steeds in je recht om aangifte te doen tegen iemand die over jouw grenzen heen is gegaan." En dat geldt niet alleen voor verkrachting, maar ook voor ongewenste aanrakingen, opmerkingen, berichten of foto's. Hoe je het went of keert, seksueel grensoverschrijdend gedrag is dus nooit de schuld van het slachtoffer.